کلیات و ویژگی‌های مصحف مشهد رضوی
«مصحف مشهد رضوی» متشکّل از دو نسخۀ قرآنی به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم از سدۀ نخست هجری است. عنوان مصحف مشهد رضوی را بر قرآنی کهن اطلاق می‌کنیم که بیشتر برگهای آن اکنون در دو نسخۀ خطی به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی برجای مانده است. این اثر با 252 برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از 95% متن قرآن را در بر دارد. مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، و نهایتاً چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام، در قرن نخست هجری کتابت شده است. برخلاف اغلب نسخه‌های کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ این مصحف، به روایت رسمی و متداول عثمانی، اما بر اساس ترتیب سوَر منسوب از ابن‌مسعود کتابت شده، و در سده‌های بعد، ترتیب سوره‌ها در آن تصحیح شده است.
با کشف مجموعاً 252 برگه از مصحف مشهد رضوی، این اثر اکنون بیش از 95 درصد قرآن را شامل می‌شود. این مصحف در شکل کنونی‌اش، در دو بخش مجزا در نسخه‌های 18 و 4116 باقی مانده است. نسخۀ ش 18 حاوی نیمۀ نخست قرآن (از آغاز قرآن تا پایان سورۀ کهف)، و نسخۀ ش 4116 حاوی نیمۀ دوم قرآن (از میانۀ سورۀ طه تا انتهای قرآن) است. برای سهولت و یکدستی در ارجاع به برگه‌های مختلف این مصحف واحد در اینجا و نیز در نوشته‌های بعدی، ناگزیریم از نظامی ویژه استفاده کنیم. من در اشاره به برگه‌های نسخۀ 18، از حرف A، و در اشاره به برگه‌های نسخۀ 4116، از حرف B استفاده می‌کنم. از این رو، فی‌المثل برگ A12a به معنای برگۀ 12رو از نسخۀ 18 است و B12b به معنای برگۀ 12پشت از نسخۀ 4116 خواهد بود.
قطع مصحف عمودی و نسبتاً بزرگ است. اندازۀ برگه‌های آن بر اساس اندازه‌گیری من در نسخۀ ش 18، 5/34×2/46 سانتی‌متر، و در نسخۀ 4116، حدوداً 30×40 سانتی‌متر است. به دلیل آسیب‌دیدگی اطراف پوست، مَسطَر یا سطح نوشته باقی‌مانده در برگه‌های این دو نسخه مختلف، و مابین 29×40 تا 27×39 سانتی‌متر متغیر است. هر صفحه معمولاً 22 یا 23 سطر دارد، اما گاه تعداد سطور در برگه به 20 سطر کاهش، یا به 25 سطر افزایش می‌یابد. این تعداد سطر و نیز قطعِ عمودی و اندازۀ نسبتاً بزرگ مصحف، در قیاس با سایر نسخه‌های کهن موجود در گنجینۀ قرآن کتابخانۀ آستان قدس رضوی خاص و متمایز می‌نماید، آن را همچنین در قیاس با سایر مصاحف شناخته شده به خط حجازی یا مایل در کتابخانه‌ها و موزه‌های خارج از ایران، بسیار برجسته می‌سازد؛ از این رو، می‌توان مصحف مشهد رضوی را همانند نسخۀ ŞE 71 (41.2×36 سانتی‌متر) در موزۀ هنرهای ترکی و اسلامی (استانبول)، نسخۀ Is1404 (47×38 سانتی‌متر) در کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)، نسخۀ DAM 01-29.1 (42×30 سانتی‌متر) در دارالمخطوطات (صنعاء)، و نسخۀ Marcel3 (41×37 سانتی‌متر) در کتابخانۀ ملی روسیه (سن‌پترزبورگ) در قطع سلطانی (Folio volume) دانست.
هر دو بخش مصحف مشهد رضوی در وضعیت کنونی‌شان مرمت شده‌اند؛ بخش‌هایی از آنها را با تکه‌هایی از قرآن‌های متأخر به خط کوفی تکمیل، و گاه با دستخطی نَسخ و کاملاً امروزی تکمیل، یا اصطلاحاً کسرنویسی کرده‌اند. با صرف نظر از برگه‌های افزوده شده به مصحف، بحث اصلی ما در این یادداشت، بر بدنۀ اصلی مصحف مشهد رضوی متمرکز است که به خطی کهن (با سبک حجازی یا مایل) نوشته شده است. دستخط این بخش، برخی ویژگی‌های موجود در خط حجازی را در خود دارد که فرانسوا دِروش آن را از نوع خط BIa می‌شناسد. این نوع دستخط بسیار نزدیک و مشابه است به دستخط حجازی به‌کار رفته در نسخۀ Ma VI 165 در کتابخانۀ دانشگاه توبینگن، نسخۀ Witzestein II 1913 در کتابخانۀ دولتی برلین، و نسخۀ Arabe 331 در کتابخانۀ ملی فرانسه.
119 برگۀ آغازین نسخۀ 18 بر روی پوست کتابت شده، اما در انتها، برگهای کاغذی (A120) افزوده شده که در آن، آیۀ پایانی سورۀ کهف با خطی بسیار جدید و دستخط کاتبی بسیار متأخر کتابت شده است. اطراف تمام پوست‌برگه‌های نسخۀ 18، به منظور حفظ و مرمت آن از پوسیدگی شدید (احتمالاً در دورۀ قاجاریه)، با نوارچسب‌هایی کاغذی در چهار طرف صفحه مرمت و پوشیده شده است؛ بدین سبب برخی از قسمت‌های آغازین و پایانی سطور را نمی‌توان مشاهده کرد، و در بسیاری از برگه‌های این نسخه (مثلاً در برگۀ A118b)، سطر اول یا سطر انتهایی قابل رویت نیست.
نسخۀ 4116 نیز حاوی 129 پوست‌برگه است، اما هفت برگۀ انتهایی آن (از انتهای سورۀ نبا تا آخر قرآن) همگی بعداً با خط کوفی متفاوتی کتابت و افزوده شده‌اند؛ لذا آنها را از بخش الحاقی به مصحف مشهد رضوی می‌شماریم. با آنکه پوست‌برگه‌های نسخۀ 4116، در قیاس با نسخۀ 18 از فرسودگی شدیدتری رنج می‌برند، در مرمّت اطراف آن، به‌عکسِ نسخۀ 18، از نوارچسب‌های کاغذی استفاده نشده، بلکه حاشیه‌های پیرامونی اغلب برگه‌ها در سال 1390 شمسی با کاغذ مرمت شده‌اند.
متن قرآن در بخش اعظم هر دو نسخه، حاوی نقطه‌های تشخیصی یا همان نَقط الإعجام است، اما در بخش‌هایی از مصحف، برخی از این نقطه‌ها بعداً به متن افزوده شده‌اند و این امر، گاه دو خوانش همزمان در متن را ممکن می‌سازد. همچنین علائم اعرابی یا حرکت گذاری (نَقط الإعراب) با نقطه‌های رنگی قرمز (موسوم به روش ابوالاسودی) صورت گرفته که به روشنی از افزوده‌های بعد از زمان کتابت اصل نسخه است.
همانند اغلب نسخه‌های حجازی کهن قرآن، جداسازی آیات در «مصحف مشهد» همزمان با کتابت متن صورت گرفته است. همچنین بسملة در آغاز تمامی سوره‌ها، یک آیۀ مستقل شمرده شده و با علامت خاصِ پایان آیات، مجزا شده است. این امر را به وضوح در آغاز تمام سوره‌ها، در هر دو بخش مصحف (نسخۀ 18 و 4116)، می‌توان دید. همانند بسیاری از مصاحف حجازی و کوفی از دو قرن نخست، میان هر دو سوره، معمولاً فاصله‌ای به اندازۀ یک سطر خالی گذاشته شده است. نام سوره و تعداد آیات آن، در سده‌های بعدی با رنگ قرمز در این قسمت نوشته شده است. همچنین گونه‌ای از نشانه‌گذاری ابتدایی ــ با به کارگیری یک دایرۀ کوچک مشکی ــ در متن «مصحف مشهد رضوی» می‌یابیم که از آن برای نشان دادن مواضع وقف استفاده شده است. این امر احتمالاً از افزوده‌های قرون سوم یا چهارم هجری است.
«مصحف مشهد رضوی» تقریباً تمام عناصر و ویژگی‌های کهن‌ترین مصاحف شناخته شدۀ موجود در جهان (یعنی نسخه‌های کتابت شده به خط مایل/ حجازی) را در خود دارد. بخش اصلی هر دو نسخۀ 18 و 4116 با خط حجازی یا مایل نوشته شده است که بنا به جستجوی مرتضی کریمی‌نیا، تنها نسخه‌های قرآن به خط مایل یا حجازی در قطع عمودی، موجود در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران به‌شمار می‌آیند. همچون تمام مصاحف کهن حجازی و کوفی برجامانده تا امروز، «مصحف مشهدرضوی» حاوی اختلاف قرائات، اختلاف مصاحف الأمصار، غرایب املایی (در رسم کلمات)، و نیز اشتباهات کاتب است که برخی از آنها با قلم‌های متأخر تصحیح شده است. قواعد رسم و املای کلمات در قیاس با رسم عثمانی و رسم املایی از کهنگی و غرابت بسیار برخوردار است. علائم تذهیب و آرایه‌های آغازین سوره‌ها، حتی به صورت ابتدایی در این مصحف وجود ندارد، و تنها در بخش‌هایی از آن (یعنی در قسمت‌های الحاقی)، در زمانی متأخر از کتابت اصلی افزوده شده است.
کلیات و ویژگی‌های مصحف مشهد رضوی
«مصحف مشهد رضوی» متشکّل از دو نسخۀ قرآنی به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم از سدۀ نخست هجری است. عنوان مصحف مشهد رضوی را بر قرآنی کهن اطلاق می‌کنیم که بیشتر برگهای آن اکنون در دو نسخۀ خطی به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی برجای مانده است. این اثر با 252 برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدۀ نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از 95% متن قرآن را در بر دارد. مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، و نهایتاً چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که بخش اصلی این نسخه در دورانی بسیار زودهنگام، در قرن نخست هجری کتابت شده است. برخلاف اغلب نسخه‌های کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ این مصحف، به روایت رسمی و متداول عثمانی، اما بر اساس ترتیب سوَر منسوب از ابن‌مسعود کتابت شده، و در سده‌های بعد، ترتیب سوره‌ها در آن تصحیح شده است.
با کشف مجموعاً 252 برگه از مصحف مشهد رضوی، این اثر اکنون بیش از 95 درصد قرآن را شامل می‌شود. این مصحف در شکل کنونی‌اش، در دو بخش مجزا در نسخه‌های 18 و 4116 باقی مانده است. نسخۀ ش 18 حاوی نیمۀ نخست قرآن (از آغاز قرآن تا پایان سورۀ کهف)، و نسخۀ ش 4116 حاوی نیمۀ دوم قرآن (از میانۀ سورۀ طه تا انتهای قرآن) است. برای سهولت و یکدستی در ارجاع به برگه‌های مختلف این مصحف واحد در اینجا و نیز در نوشته‌های بعدی، ناگزیریم از نظامی ویژه استفاده کنیم. من در اشاره به برگه‌های نسخۀ 18، از حرف A، و در اشاره به برگه‌های نسخۀ 4116، از حرف B استفاده می‌کنم. از این رو، فی‌المثل برگ A12a به معنای برگۀ 12رو از نسخۀ 18 است و B12b به معنای برگۀ 12پشت از نسخۀ 4116 خواهد بود.
قطع مصحف عمودی و نسبتاً بزرگ است. اندازۀ برگه‌های آن بر اساس اندازه‌گیری من در نسخۀ ش 18، 5/34×2/46 سانتی‌متر، و در نسخۀ 4116، حدوداً 30×40 سانتی‌متر است. به دلیل آسیب‌دیدگی اطراف پوست، مَسطَر یا سطح نوشته باقی‌مانده در برگه‌های این دو نسخه مختلف، و مابین 29×40 تا 27×39 سانتی‌متر متغیر است. هر صفحه معمولاً 22 یا 23 سطر دارد، اما گاه تعداد سطور در برگه به 20 سطر کاهش، یا به 25 سطر افزایش می‌یابد. این تعداد سطر و نیز قطعِ عمودی و اندازۀ نسبتاً بزرگ مصحف، در قیاس با سایر نسخه‌های کهن موجود در گنجینۀ قرآن کتابخانۀ آستان قدس رضوی خاص و متمایز می‌نماید، آن را همچنین در قیاس با سایر مصاحف شناخته شده به خط حجازی یا مایل در کتابخانه‌ها و موزه‌های خارج از ایران، بسیار برجسته می‌سازد؛ از این رو، می‌توان مصحف مشهد رضوی را همانند نسخۀ ŞE 71 (41.2×36 سانتی‌متر) در موزۀ هنرهای ترکی و اسلامی (استانبول)، نسخۀ Is1404 (47×38 سانتی‌متر) در کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)، نسخۀ DAM 01-29.1 (42×30 سانتی‌متر) در دارالمخطوطات (صنعاء)، و نسخۀ Marcel3 (41×37 سانتی‌متر) در کتابخانۀ ملی روسیه (سن‌پترزبورگ) در قطع سلطانی (Folio volume) دانست.
هر دو بخش مصحف مشهد رضوی در وضعیت کنونی‌شان مرمت شده‌اند؛ بخش‌هایی از آنها را با تکه‌هایی از قرآن‌های متأخر به خط کوفی تکمیل، و گاه با دستخطی نَسخ و کاملاً امروزی تکمیل، یا اصطلاحاً کسرنویسی کرده‌اند. با صرف نظر از برگه‌های افزوده شده به مصحف، بحث اصلی ما در این یادداشت، بر بدنۀ اصلی مصحف مشهد رضوی متمرکز است که به خطی کهن (با سبک حجازی یا مایل) نوشته شده است. دستخط این بخش، برخی ویژگی‌های موجود در خط حجازی را در خود دارد که فرانسوا دِروش آن را از نوع خط BIa می‌شناسد. این نوع دستخط بسیار نزدیک و مشابه است به دستخط حجازی به‌کار رفته در نسخۀ Ma VI 165 در کتابخانۀ دانشگاه توبینگن، نسخۀ Witzestein II 1913 در کتابخانۀ دولتی برلین، و نسخۀ Arabe 331 در کتابخانۀ ملی فرانسه.
119 برگۀ آغازین نسخۀ 18 بر روی پوست کتابت شده، اما در انتها، برگهای کاغذی (A120) افزوده شده که در آن، آیۀ پایانی سورۀ کهف با خطی بسیار جدید و دستخط کاتبی بسیار متأخر کتابت شده است. اطراف تمام پوست‌برگه‌های نسخۀ 18، به منظور حفظ و مرمت آن از پوسیدگی شدید (احتمالاً در دورۀ قاجاریه)، با نوارچسب‌هایی کاغذی در چهار طرف صفحه مرمت و پوشیده شده است؛ بدین سبب برخی از قسمت‌های آغازین و پایانی سطور را نمی‌توان مشاهده کرد، و در بسیاری از برگه‌های این نسخه (مثلاً در برگۀ A118b)، سطر اول یا سطر انتهایی قابل رویت نیست.
نسخۀ 4116 نیز حاوی 129 پوست‌برگه است، اما هفت برگۀ انتهایی آن (از انتهای سورۀ نبا تا آخر قرآن) همگی بعداً با خط کوفی متفاوتی کتابت و افزوده شده‌اند؛ لذا آنها را از بخش الحاقی به مصحف مشهد رضوی می‌شماریم. با آنکه پوست‌برگه‌های نسخۀ 4116، در قیاس با نسخۀ 18 از فرسودگی شدیدتری رنج می‌برند، در مرمّت اطراف آن، به‌عکسِ نسخۀ 18، از نوارچسب‌های کاغذی استفاده نشده، بلکه حاشیه‌های پیرامونی اغلب برگه‌ها در سال 1390 شمسی با کاغذ مرمت شده‌اند.
متن قرآن در بخش اعظم هر دو نسخه، حاوی نقطه‌های تشخیصی یا همان نَقط الإعجام است، اما در بخش‌هایی از مصحف، برخی از این نقطه‌ها بعداً به متن افزوده شده‌اند و این امر، گاه دو خوانش همزمان در متن را ممکن می‌سازد. همچنین علائم اعرابی یا حرکت گذاری (نَقط الإعراب) با نقطه‌های رنگی قرمز (موسوم به روش ابوالاسودی) صورت گرفته که به روشنی از افزوده‌های بعد از زمان کتابت اصل نسخه است.
همانند اغلب نسخه‌های حجازی کهن قرآن، جداسازی آیات در «مصحف مشهد» همزمان با کتابت متن صورت گرفته است. همچنین بسملة در آغاز تمامی سوره‌ها، یک آیۀ مستقل شمرده شده و با علامت خاصِ پایان آیات، مجزا شده است. این امر را به وضوح در آغاز تمام سوره‌ها، در هر دو بخش مصحف (نسخۀ 18 و 4116)، می‌توان دید. همانند بسیاری از مصاحف حجازی و کوفی از دو قرن نخست، میان هر دو سوره، معمولاً فاصله‌ای به اندازۀ یک سطر خالی گذاشته شده است. نام سوره و تعداد آیات آن، در سده‌های بعدی با رنگ قرمز در این قسمت نوشته شده است. همچنین گونه‌ای از نشانه‌گذاری ابتدایی ــ با به کارگیری یک دایرۀ کوچک مشکی ــ در متن «مصحف مشهد رضوی» می‌یابیم که از آن برای نشان دادن مواضع وقف استفاده شده است. این امر احتمالاً از افزوده‌های قرون سوم یا چهارم هجری است.
«مصحف مشهد رضوی» تقریباً تمام عناصر و ویژگی‌های کهن‌ترین مصاحف شناخته شدۀ موجود در جهان (یعنی نسخه‌های کتابت شده به خط مایل/ حجازی) را در خود دارد. بخش اصلی هر دو نسخۀ 18 و 4116 با خط حجازی یا مایل نوشته شده است که بنا به جستجوی مرتضی کریمی‌نیا، تنها نسخه‌های قرآن به خط مایل یا حجازی در قطع عمودی، موجود در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران به‌شمار می‌آیند. همچون تمام مصاحف کهن حجازی و کوفی برجامانده تا امروز، «مصحف مشهدرضوی» حاوی اختلاف قرائات، اختلاف مصاحف الأمصار، غرایب املایی (در رسم کلمات)، و نیز اشتباهات کاتب است که برخی از آنها با قلم‌های متأخر تصحیح شده است. قواعد رسم و املای کلمات در قیاس با رسم عثمانی و رسم املایی از کهنگی و غرابت بسیار برخوردار است. علائم تذهیب و آرایه‌های آغازین سوره‌ها، حتی به صورت ابتدایی در این مصحف وجود ندارد، و تنها در بخش‌هایی از آن (یعنی در قسمت‌های الحاقی)، در زمانی متأخر از کتابت اصلی افزوده شده است.
