قرائات در مصحف مشهد رضوی

هر یک از مصاحف کهن را می‌توان متعلّق به یکی از مناطق بصره، کوفه، مدینه، مکه، یا شام دانست. اختلاف میان مصاحف این مناطق در کهن‌ترین آثار اسلامی (مثلاً در فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب المصاحف ابن ابی داود السجستانی) ثبت شده است. با بررسی مواضع حدوداً 40گانه از اختلاف مصاحف الأمصار درمی‌یابیم «مصحف مشهد رضوی» از ویژگی‌های خاص مناطق شام، کوفه و بصره دور، و به ویژگی‌های خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است. این بررسی مشخص می‌کند که «مصحف مشهد» عموماً مطابق با قرائت مصاحف مدینه است، به جز در دو موضع (توبه، 100 و کهف، 95) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (زمر، 64) که با مصاحف شام مطابق دارد. «مصحف مشهد رضوی» همانند تمامی مصاحف کهن، همزمان حاوی قرائات مختلف است: یعنی تنها یک قرائت خاص در آن رعایت نشده است. با این همه باید به‌خاطر داشت که اختلاف قرائات به معنای رایج در قرون چهارم هجری به بعد (که در خوانش قرّاء سبعه ظهور یافته است)، در مصاحف قرآنی دو قرن نخست کمتر نمونه و شاهد دارد. در مصاحف قرون نخست، یا اختلاف‌هایی دال بر تفاوت بوم‌شهرها (مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام) می‌یابیم ــ که این امر را اصطلاحاً «اختلاف مصاحف الامصار» می‌نامند ــ یا اختلاف‌هایی پراکنده در کتابت حروف، و شکل نقطه‌گذاری آن که لزوماً به معنای تبعیت از یکی از قاریان خاص هفت‌گانه نیست، بلکه می‌تواند برگرفته از سنت قرائت یکی از صحابه یا تابعین باشد. مصحف مشهد رضوی علاوه بر این، حاوی دو گونۀ دیگر از اختلاف قرائات است: نخست اختلافاتی که با اعراب گذاری از طریق نقطه‌های رنگی پدید آمده است که این امر می‌تواند در زمانی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد و به خوانش یک یا چند تن از قراء سبعه و غیرسبعه اشاره داشته باشد. دوم اختلاف قرائتی که در شکل نقطه‌گذاری متن روی داده است که این می‌تواند همزمان یا کمی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد. جدول زیر فهرستی بسیار مختصر از چند موضع اختلاف قرائات در چهار سورۀ بقرة، آل عمران، نساء و مائدة را در مصحف مشهد رضوی نشان می‌دهد:

سوره و آیه شماره برگ قرائت حفص از عاصم قرائت در مصحف المشهد الرضوي مطابق با
البقرة، 77 A5b یعلمون ـ یسرون ـ یعلنون تعلمون ـ تسرون ـ تعلنون قراءة ابن محیصن
البقرة، 83 A5b لا تعبدون لا یعبدون قراءة ابن كثیر، حمزة، الكِسائي، والحسن البصري
البقرة، 85 A6a أُسَاری أَسْری قراءة حمزة، الأعمش، والحسن البصري
البقرة، 85 A6a تُفٰدُوهم تَفْدُوهم قراءة ابن كثیر، ابن عامر، أبي عمرو، وحمزة
البقرة، 96 A6b یعملون تعملون قراءة الحسن البصري ویعقوب
البقرة، 97 A6b لِجِبْرِیلَ لِجَبرَءیلَ قراءة حمزة، والكِسائي، وخَلَف العاشر، والأعمش
البقرة، 144 A9b یعلمون تعملون قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، الأعمش، وروح عن یعقوب
البقرة، 184 A12a مِسْكِینٍ مَسٰكِینَ قراءة المدنیین وابن عامر
البقرة، 219 A14b كبیر كثیر قراءة حمزة، الكِسائي، ابن مسعود، والأعمش
البقره، 254 A17a لا بیعٌ فیه ولا خلةٌ ولا شفعةٌ لا بیعَ فیه ولا خلةَ ولا شفعةَ قراءة ابن كثیر، أبي عمرو، یعقوب، ابن محیصن، والحسن البصري
البقرة، 259 A17a لم یتسنَّه لم یتسنَّ قراءة حمزة، الكِسائي، خلف، یعقوب، أبي بكر، والأعمش بإثبات الهاء في الوقف وحذفها في الوصل
البقرة، 271 A19a فنِعِمّا فَنَعِما قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، وخلف
البقرة، 271 A19a ویكفّر ونكفّر قراءة نافع، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، وخلف
آل عمران، 13 A20a یرونهم ترونهم قراءة نافع، أبي جعفر، أبان، یعقوب، الحسن البصري
آل عمران، 13 A20a تُقاةً تَقِیَّةً قراءة یعقوب
آل عمران، 48 A22a یعلّمه نعلّمه قراءة ابن مسعود، أبي عمرو، ابن عامر، ابن كثیر، حمزة، الكِسائي
آل عمران، 83 A23b یُرجعون تُرجعون السبعة غیر عاصم
آل عمران، 154 A27a كُلَّه كُلُّه قراءة أبي عمرو ویعقوب
آل عمران، 154 A27a القَتلُ القِتٰلُ قراءة الحسن البصري، الزهری، والأزرق
آل عمران، 158 A27b مُتُّمْ مِتُّمْ قراءة نافع، وحمزة، والكِسائي، وخلف
آل عمران، 169 A28a ولا تحسَبنّ ولا تحسِبنّ قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 170 A28a مِن خلفِهم مِن خلفِهم / مَن خلفَهُم كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
آل عمران، 178 A28b ولا یحسِبنّ ولا یحسِبنّ قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 180 A28b ولا يَحسَبنّ ولا تحسِبنّ لم یقرأ أحد بتاء الخطاب وكسر السین
آل عمران، 188 A29a تَحسَبنَّ – فلا تحسَبنَّهم یحسِبنَّ – فلا تحسِبنَّهم قراءة نافع، وخلف
النساء، 11 A31a یوصِی یوصَی قراءة ابن عامر، وابن كثیر، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ والأعشی، وابن محیصن، ومجاهد والمفضل
النساء، 19 A31b كَرهاً كُرهاً قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف
النساء، 24 A32a وَأُحِلَّ وَأَحَلَّ قراءة ابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 29 A32b تجرةً تجرةٌ قراءة الجمیع إلا عاصماً، وحمزة، والكِسائي، وخلفاً
النساء، 32 A32b وَسْئَلُوا وَسَلُوا قراءة ابن كثیر، والكِسائي، وخلف، وابن محیصن، وأبان بن تغلب، وأبي جعفر في روایة عنه
النساء، 34 A34b تكن تكن / يكن كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 77 A35a ولا تُظلَمُونَ ولا یُظلَمُونَ قراءة ابن كثیر، وحمزة، والكِسائي، وخلف، وأبي جعفر، وابن مجاهد، وابن محیصن، والأعمش
النساء، 94 A36a فتبینوا ـ فتبینوا فتثبّتوا ـ فتثبّتوا قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف، والحسن البصري، والأعمش، وابن مسعود، وابن وثاب
النساء، 104 A36b تكونوا تكونوا / يكونوا كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 108 A37a یعملون يعملون / تعملون كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 136 A38b أَنزَلَ أُنزِلَ قراءة ابن كثیر وأبي عمرو وابن عامر
النساء، 140 A38b وقد نَزَّلَ و قد نُزِّلَ قراءة ابن كثیر، ونافع، وابن عامر، وأبي عمرو، وحمزة، والكِسائي
النساء، 152 A39a سوفَ يؤتیهِم سوفَ نؤتیهِم نافع، وابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 162 A39b سنوتیهم سنوتیهم / سیوتیهم كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
المائدة، 50 A45a یبغون تبغون قراءة ابن عامر والخزاز عن هبیرة
المائدة، 71 A46b تعلمون تعلمون / یعلمون كلتا القراءتين؛ ولم یذكر المصادر قراءة »یعلمون» ولعله من سهو الناقط
المائدة، 107 A49a استَحَقَّ استُحِقَّ قراءة نافع، وأبي عمرو، وابن كثیر، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ وأبي جعفر، ویعقوب
المائدة، 110 A49a فتكون فیكون قراءة عیسی بن عمر

قرائات در مصحف مشهد رضوی

هر یک از مصاحف کهن را می‌توان متعلّق به یکی از مناطق بصره، کوفه، مدینه، مکه، یا شام دانست. اختلاف میان مصاحف این مناطق در کهن‌ترین آثار اسلامی (مثلاً در فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب المصاحف ابن ابی داود السجستانی) ثبت شده است. با بررسی مواضع حدوداً 40گانه از اختلاف مصاحف الأمصار درمی‌یابیم «مصحف مشهد رضوی» از ویژگی‌های خاص مناطق شام، کوفه و بصره دور، و به ویژگی‌های خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است. این بررسی مشخص می‌کند که «مصحف مشهد» عموماً مطابق با قرائت مصاحف مدینه است، به جز در دو موضع (توبه، 100 و کهف، 95) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (زمر، 64) که با مصاحف شام مطابق دارد. «مصحف مشهد رضوی» همانند تمامی مصاحف کهن، همزمان حاوی قرائات مختلف است: یعنی تنها یک قرائت خاص در آن رعایت نشده است. با این همه باید به‌خاطر داشت که اختلاف قرائات به معنای رایج در قرون چهارم هجری به بعد (که در خوانش قرّاء سبعه ظهور یافته است)، در مصاحف قرآنی دو قرن نخست کمتر نمونه و شاهد دارد. در مصاحف قرون نخست، یا اختلاف‌هایی دال بر تفاوت بوم‌شهرها (مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام) می‌یابیم ــ که این امر را اصطلاحاً «اختلاف مصاحف الامصار» می‌نامند ــ یا اختلاف‌هایی پراکنده در کتابت حروف، و شکل نقطه‌گذاری آن که لزوماً به معنای تبعیت از یکی از قاریان خاص هفت‌گانه نیست، بلکه می‌تواند برگرفته از سنت قرائت یکی از صحابه یا تابعین باشد. مصحف مشهد رضوی علاوه بر این، حاوی دو گونۀ دیگر از اختلاف قرائات است: نخست اختلافاتی که با اعراب گذاری از طریق نقطه‌های رنگی پدید آمده است که این امر می‌تواند در زمانی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد و به خوانش یک یا چند تن از قراء سبعه و غیرسبعه اشاره داشته باشد. دوم اختلاف قرائتی که در شکل نقطه‌گذاری متن روی داده است که این می‌تواند همزمان یا کمی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد. جدول زیر فهرستی بسیار مختصر از چند موضع اختلاف قرائات در چهار سورۀ بقرة، آل عمران، نساء و مائدة را در مصحف مشهد رضوی نشان می‌دهد:

سوره و آیه شماره برگ قرائت حفص از عاصم قرائت در مصحف المشهد الرضوي مطابق با
البقرة، 77 A5b یعلمون ـ یسرون ـ یعلنون تعلمون ـ تسرون ـ تعلنون قراءة ابن محیصن
البقرة، 83 A5b لا تعبدون لا یعبدون قراءة ابن كثیر، حمزة، الكِسائي، والحسن البصري
البقرة، 85 A6a أُسَاری أَسْری قراءة حمزة، الأعمش، والحسن البصري
البقرة، 85 A6a تُفٰدُوهم تَفْدُوهم قراءة ابن كثیر، ابن عامر، أبي عمرو، وحمزة
البقرة، 96 A6b یعملون تعملون قراءة الحسن البصري ویعقوب
البقرة، 97 A6b لِجِبْرِیلَ لِجَبرَءیلَ قراءة حمزة، والكِسائي، وخَلَف العاشر، والأعمش
البقرة، 144 A9b یعلمون تعملون قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، الأعمش، وروح عن یعقوب
البقرة، 184 A12a مِسْكِینٍ مَسٰكِینَ قراءة المدنیین وابن عامر
البقرة، 219 A14b كبیر كثیر قراءة حمزة، الكِسائي، ابن مسعود، والأعمش
البقره، 254 A17a لا بیعٌ فیه ولا خلةٌ ولا شفعةٌ لا بیعَ فیه ولا خلةَ ولا شفعةَ قراءة ابن كثیر، أبي عمرو، یعقوب، ابن محیصن، والحسن البصري
البقرة، 259 A17a لم یتسنَّه لم یتسنَّ قراءة حمزة، الكِسائي، خلف، یعقوب، أبي بكر، والأعمش بإثبات الهاء في الوقف وحذفها في الوصل
البقرة، 271 A19a فنِعِمّا فَنَعِما قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، وخلف
البقرة، 271 A19a ویكفّر ونكفّر قراءة نافع، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، وخلف
آل عمران، 13 A20a یرونهم ترونهم قراءة نافع، أبي جعفر، أبان، یعقوب، الحسن البصري
آل عمران، 13 A20a تُقاةً تَقِیَّةً قراءة یعقوب
آل عمران، 48 A22a یعلّمه نعلّمه قراءة ابن مسعود، أبي عمرو، ابن عامر، ابن كثیر، حمزة، الكِسائي
آل عمران، 83 A23b یُرجعون تُرجعون السبعة غیر عاصم
آل عمران، 154 A27a كُلَّه كُلُّه قراءة أبي عمرو ویعقوب
آل عمران، 154 A27a القَتلُ القِتٰلُ قراءة الحسن البصري، الزهری، والأزرق
آل عمران، 158 A27b مُتُّمْ مِتُّمْ قراءة نافع، وحمزة، والكِسائي، وخلف
آل عمران، 169 A28a ولا تحسَبنّ ولا تحسِبنّ قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 170 A28a مِن خلفِهم مِن خلفِهم / مَن خلفَهُم كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
آل عمران، 178 A28b ولا یحسِبنّ ولا یحسِبنّ قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف
آل عمران، 180 A28b ولا يَحسَبنّ ولا تحسِبنّ لم یقرأ أحد بتاء الخطاب وكسر السین
آل عمران، 188 A29a تَحسَبنَّ – فلا تحسَبنَّهم یحسِبنَّ – فلا تحسِبنَّهم قراءة نافع، وخلف
النساء، 11 A31a یوصِی یوصَی قراءة ابن عامر، وابن كثیر، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ والأعشی، وابن محیصن، ومجاهد والمفضل
النساء، 19 A31b كَرهاً كُرهاً قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف
النساء، 24 A32a وَأُحِلَّ وَأَحَلَّ قراءة ابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 29 A32b تجرةً تجرةٌ قراءة الجمیع إلا عاصماً، وحمزة، والكِسائي، وخلفاً
النساء، 32 A32b وَسْئَلُوا وَسَلُوا قراءة ابن كثیر، والكِسائي، وخلف، وابن محیصن، وأبان بن تغلب، وأبي جعفر في روایة عنه
النساء، 34 A34b تكن تكن / يكن كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 77 A35a ولا تُظلَمُونَ ولا یُظلَمُونَ قراءة ابن كثیر، وحمزة، والكِسائي، وخلف، وأبي جعفر، وابن مجاهد، وابن محیصن، والأعمش
النساء، 94 A36a فتبینوا ـ فتبینوا فتثبّتوا ـ فتثبّتوا قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف، والحسن البصري، والأعمش، وابن مسعود، وابن وثاب
النساء، 104 A36b تكونوا تكونوا / يكونوا كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 108 A37a یعملون يعملون / تعملون كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
النساء، 136 A38b أَنزَلَ أُنزِلَ قراءة ابن كثیر وأبي عمرو وابن عامر
النساء، 140 A38b وقد نَزَّلَ و قد نُزِّلَ قراءة ابن كثیر، ونافع، وابن عامر، وأبي عمرو، وحمزة، والكِسائي
النساء، 152 A39a سوفَ يؤتیهِم سوفَ نؤتیهِم نافع، وابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم في روایة أبي بكر عنه
النساء، 162 A39b سنوتیهم سنوتیهم / سیوتیهم كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان
المائدة، 50 A45a یبغون تبغون قراءة ابن عامر والخزاز عن هبیرة
المائدة، 71 A46b تعلمون تعلمون / یعلمون كلتا القراءتين؛ ولم یذكر المصادر قراءة »یعلمون» ولعله من سهو الناقط
المائدة، 107 A49a استَحَقَّ استُحِقَّ قراءة نافع، وأبي عمرو، وابن كثیر، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ وأبي جعفر، ویعقوب
المائدة، 110 A49a فتكون فیكون قراءة عیسی بن عمر