قرائات در مصحف مشهد رضوی
هر یک از مصاحف کهن را میتوان متعلّق به یکی از مناطق بصره، کوفه، مدینه، مکه، یا شام دانست. اختلاف میان مصاحف این مناطق در کهنترین آثار اسلامی (مثلاً در فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب المصاحف ابن ابی داود السجستانی) ثبت شده است. با بررسی مواضع حدوداً 40گانه از اختلاف مصاحف الأمصار درمییابیم «مصحف مشهد رضوی» از ویژگیهای خاص مناطق شام، کوفه و بصره دور، و به ویژگیهای خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است. این بررسی مشخص میکند که «مصحف مشهد» عموماً مطابق با قرائت مصاحف مدینه است، به جز در دو موضع (توبه، 100 و کهف، 95) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (زمر، 64) که با مصاحف شام مطابق دارد. «مصحف مشهد رضوی» همانند تمامی مصاحف کهن، همزمان حاوی قرائات مختلف است: یعنی تنها یک قرائت خاص در آن رعایت نشده است. با این همه باید بهخاطر داشت که اختلاف قرائات به معنای رایج در قرون چهارم هجری به بعد (که در خوانش قرّاء سبعه ظهور یافته است)، در مصاحف قرآنی دو قرن نخست کمتر نمونه و شاهد دارد. در مصاحف قرون نخست، یا اختلافهایی دال بر تفاوت بومشهرها (مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام) مییابیم ــ که این امر را اصطلاحاً «اختلاف مصاحف الامصار» مینامند ــ یا اختلافهایی پراکنده در کتابت حروف، و شکل نقطهگذاری آن که لزوماً به معنای تبعیت از یکی از قاریان خاص هفتگانه نیست، بلکه میتواند برگرفته از سنت قرائت یکی از صحابه یا تابعین باشد. مصحف مشهد رضوی علاوه بر این، حاوی دو گونۀ دیگر از اختلاف قرائات است: نخست اختلافاتی که با اعراب گذاری از طریق نقطههای رنگی پدید آمده است که این امر میتواند در زمانی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد و به خوانش یک یا چند تن از قراء سبعه و غیرسبعه اشاره داشته باشد. دوم اختلاف قرائتی که در شکل نقطهگذاری متن روی داده است که این میتواند همزمان یا کمی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد. جدول زیر فهرستی بسیار مختصر از چند موضع اختلاف قرائات در چهار سورۀ بقرة، آل عمران، نساء و مائدة را در مصحف مشهد رضوی نشان میدهد:
سوره و آیه | شماره برگ | قرائت حفص از عاصم | قرائت در مصحف المشهد الرضوي | مطابق با |
---|---|---|---|---|
البقرة، 77 | A5b | یعلمون ـ یسرون ـ یعلنون | تعلمون ـ تسرون ـ تعلنون | قراءة ابن محیصن |
البقرة، 83 | A5b | لا تعبدون | لا یعبدون | قراءة ابن كثیر، حمزة، الكِسائي، والحسن البصري |
البقرة، 85 | A6a | أُسَاری | أَسْری | قراءة حمزة، الأعمش، والحسن البصري |
البقرة، 85 | A6a | تُفٰدُوهم | تَفْدُوهم | قراءة ابن كثیر، ابن عامر، أبي عمرو، وحمزة |
البقرة، 96 | A6b | یعملون | تعملون | قراءة الحسن البصري ویعقوب |
البقرة، 97 | A6b | لِجِبْرِیلَ | لِجَبرَءیلَ | قراءة حمزة، والكِسائي، وخَلَف العاشر، والأعمش |
البقرة، 144 | A9b | یعلمون | تعملون | قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، الأعمش، وروح عن یعقوب |
البقرة، 184 | A12a | مِسْكِینٍ | مَسٰكِینَ | قراءة المدنیین وابن عامر |
البقرة، 219 | A14b | كبیر | كثیر | قراءة حمزة، الكِسائي، ابن مسعود، والأعمش |
البقره، 254 | A17a | لا بیعٌ فیه ولا خلةٌ ولا شفعةٌ | لا بیعَ فیه ولا خلةَ ولا شفعةَ | قراءة ابن كثیر، أبي عمرو، یعقوب، ابن محیصن، والحسن البصري |
البقرة، 259 | A17a | لم یتسنَّه | لم یتسنَّ | قراءة حمزة، الكِسائي، خلف، یعقوب، أبي بكر، والأعمش بإثبات الهاء في الوقف وحذفها في الوصل |
البقرة، 271 | A19a | فنِعِمّا | فَنَعِما | قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، وخلف |
البقرة، 271 | A19a | ویكفّر | ونكفّر | قراءة نافع، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، وخلف |
آل عمران، 13 | A20a | یرونهم | ترونهم | قراءة نافع، أبي جعفر، أبان، یعقوب، الحسن البصري |
آل عمران، 13 | A20a | تُقاةً | تَقِیَّةً | قراءة یعقوب |
آل عمران، 48 | A22a | یعلّمه | نعلّمه | قراءة ابن مسعود، أبي عمرو، ابن عامر، ابن كثیر، حمزة، الكِسائي |
آل عمران، 83 | A23b | یُرجعون | تُرجعون | السبعة غیر عاصم |
آل عمران، 154 | A27a | كُلَّه | كُلُّه | قراءة أبي عمرو ویعقوب |
آل عمران، 154 | A27a | القَتلُ | القِتٰلُ | قراءة الحسن البصري، الزهری، والأزرق |
آل عمران، 158 | A27b | مُتُّمْ | مِتُّمْ | قراءة نافع، وحمزة، والكِسائي، وخلف |
آل عمران، 169 | A28a | ولا تحسَبنّ | ولا تحسِبنّ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف |
آل عمران، 170 | A28a | مِن خلفِهم | مِن خلفِهم / مَن خلفَهُم | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
آل عمران، 178 | A28b | ولا یحسِبنّ | ولا یحسِبنّ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف |
آل عمران، 180 | A28b | ولا يَحسَبنّ | ولا تحسِبنّ | لم یقرأ أحد بتاء الخطاب وكسر السین |
آل عمران، 188 | A29a | تَحسَبنَّ – فلا تحسَبنَّهم | یحسِبنَّ – فلا تحسِبنَّهم | قراءة نافع، وخلف |
النساء، 11 | A31a | یوصِی | یوصَی | قراءة ابن عامر، وابن كثیر، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ والأعشی، وابن محیصن، ومجاهد والمفضل |
النساء، 19 | A31b | كَرهاً | كُرهاً | قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف |
النساء، 24 | A32a | وَأُحِلَّ | وَأَحَلَّ | قراءة ابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وعاصم في روایة أبي بكر عنه |
النساء، 29 | A32b | تجرةً | تجرةٌ | قراءة الجمیع إلا عاصماً، وحمزة، والكِسائي، وخلفاً |
النساء، 32 | A32b | وَسْئَلُوا | وَسَلُوا | قراءة ابن كثیر، والكِسائي، وخلف، وابن محیصن، وأبان بن تغلب، وأبي جعفر في روایة عنه |
النساء، 34 | A34b | تكن | تكن / يكن | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 77 | A35a | ولا تُظلَمُونَ | ولا یُظلَمُونَ | قراءة ابن كثیر، وحمزة، والكِسائي، وخلف، وأبي جعفر، وابن مجاهد، وابن محیصن، والأعمش |
النساء، 94 | A36a | فتبینوا ـ فتبینوا | فتثبّتوا ـ فتثبّتوا | قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف، والحسن البصري، والأعمش، وابن مسعود، وابن وثاب |
النساء، 104 | A36b | تكونوا | تكونوا / يكونوا | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 108 | A37a | یعملون | يعملون / تعملون | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 136 | A38b | أَنزَلَ | أُنزِلَ | قراءة ابن كثیر وأبي عمرو وابن عامر |
النساء، 140 | A38b | وقد نَزَّلَ | و قد نُزِّلَ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وابن عامر، وأبي عمرو، وحمزة، والكِسائي |
النساء، 152 | A39a | سوفَ يؤتیهِم | سوفَ نؤتیهِم | نافع، وابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم في روایة أبي بكر عنه |
النساء، 162 | A39b | سنوتیهم | سنوتیهم / سیوتیهم | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
المائدة، 50 | A45a | یبغون | تبغون | قراءة ابن عامر والخزاز عن هبیرة |
المائدة، 71 | A46b | تعلمون | تعلمون / یعلمون | كلتا القراءتين؛ ولم یذكر المصادر قراءة »یعلمون» ولعله من سهو الناقط |
المائدة، 107 | A49a | استَحَقَّ | استُحِقَّ | قراءة نافع، وأبي عمرو، وابن كثیر، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ وأبي جعفر، ویعقوب |
المائدة، 110 | A49a | فتكون | فیكون | قراءة عیسی بن عمر |
قرائات در مصحف مشهد رضوی
هر یک از مصاحف کهن را میتوان متعلّق به یکی از مناطق بصره، کوفه، مدینه، مکه، یا شام دانست. اختلاف میان مصاحف این مناطق در کهنترین آثار اسلامی (مثلاً در فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام و کتاب المصاحف ابن ابی داود السجستانی) ثبت شده است. با بررسی مواضع حدوداً 40گانه از اختلاف مصاحف الأمصار درمییابیم «مصحف مشهد رضوی» از ویژگیهای خاص مناطق شام، کوفه و بصره دور، و به ویژگیهای خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است. این بررسی مشخص میکند که «مصحف مشهد» عموماً مطابق با قرائت مصاحف مدینه است، به جز در دو موضع (توبه، 100 و کهف، 95) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (زمر، 64) که با مصاحف شام مطابق دارد. «مصحف مشهد رضوی» همانند تمامی مصاحف کهن، همزمان حاوی قرائات مختلف است: یعنی تنها یک قرائت خاص در آن رعایت نشده است. با این همه باید بهخاطر داشت که اختلاف قرائات به معنای رایج در قرون چهارم هجری به بعد (که در خوانش قرّاء سبعه ظهور یافته است)، در مصاحف قرآنی دو قرن نخست کمتر نمونه و شاهد دارد. در مصاحف قرون نخست، یا اختلافهایی دال بر تفاوت بومشهرها (مکه، مدینه، کوفه، بصره و شام) مییابیم ــ که این امر را اصطلاحاً «اختلاف مصاحف الامصار» مینامند ــ یا اختلافهایی پراکنده در کتابت حروف، و شکل نقطهگذاری آن که لزوماً به معنای تبعیت از یکی از قاریان خاص هفتگانه نیست، بلکه میتواند برگرفته از سنت قرائت یکی از صحابه یا تابعین باشد. مصحف مشهد رضوی علاوه بر این، حاوی دو گونۀ دیگر از اختلاف قرائات است: نخست اختلافاتی که با اعراب گذاری از طریق نقطههای رنگی پدید آمده است که این امر میتواند در زمانی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد و به خوانش یک یا چند تن از قراء سبعه و غیرسبعه اشاره داشته باشد. دوم اختلاف قرائتی که در شکل نقطهگذاری متن روی داده است که این میتواند همزمان یا کمی متأخر از زمان کتابت اصل متن باشد. جدول زیر فهرستی بسیار مختصر از چند موضع اختلاف قرائات در چهار سورۀ بقرة، آل عمران، نساء و مائدة را در مصحف مشهد رضوی نشان میدهد:
سوره و آیه | شماره برگ | قرائت حفص از عاصم | قرائت در مصحف المشهد الرضوي | مطابق با |
---|---|---|---|---|
البقرة، 77 | A5b | یعلمون ـ یسرون ـ یعلنون | تعلمون ـ تسرون ـ تعلنون | قراءة ابن محیصن |
البقرة، 83 | A5b | لا تعبدون | لا یعبدون | قراءة ابن كثیر، حمزة، الكِسائي، والحسن البصري |
البقرة، 85 | A6a | أُسَاری | أَسْری | قراءة حمزة، الأعمش، والحسن البصري |
البقرة، 85 | A6a | تُفٰدُوهم | تَفْدُوهم | قراءة ابن كثیر، ابن عامر، أبي عمرو، وحمزة |
البقرة، 96 | A6b | یعملون | تعملون | قراءة الحسن البصري ویعقوب |
البقرة، 97 | A6b | لِجِبْرِیلَ | لِجَبرَءیلَ | قراءة حمزة، والكِسائي، وخَلَف العاشر، والأعمش |
البقرة، 144 | A9b | یعلمون | تعملون | قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، الأعمش، وروح عن یعقوب |
البقرة، 184 | A12a | مِسْكِینٍ | مَسٰكِینَ | قراءة المدنیین وابن عامر |
البقرة، 219 | A14b | كبیر | كثیر | قراءة حمزة، الكِسائي، ابن مسعود، والأعمش |
البقره، 254 | A17a | لا بیعٌ فیه ولا خلةٌ ولا شفعةٌ | لا بیعَ فیه ولا خلةَ ولا شفعةَ | قراءة ابن كثیر، أبي عمرو، یعقوب، ابن محیصن، والحسن البصري |
البقرة، 259 | A17a | لم یتسنَّه | لم یتسنَّ | قراءة حمزة، الكِسائي، خلف، یعقوب، أبي بكر، والأعمش بإثبات الهاء في الوقف وحذفها في الوصل |
البقرة، 271 | A19a | فنِعِمّا | فَنَعِما | قراءة ابن عامر، حمزة، الكِسائي، وخلف |
البقرة، 271 | A19a | ویكفّر | ونكفّر | قراءة نافع، حمزة، الكِسائي، أبي جعفر، وخلف |
آل عمران، 13 | A20a | یرونهم | ترونهم | قراءة نافع، أبي جعفر، أبان، یعقوب، الحسن البصري |
آل عمران، 13 | A20a | تُقاةً | تَقِیَّةً | قراءة یعقوب |
آل عمران، 48 | A22a | یعلّمه | نعلّمه | قراءة ابن مسعود، أبي عمرو، ابن عامر، ابن كثیر، حمزة، الكِسائي |
آل عمران، 83 | A23b | یُرجعون | تُرجعون | السبعة غیر عاصم |
آل عمران، 154 | A27a | كُلَّه | كُلُّه | قراءة أبي عمرو ویعقوب |
آل عمران، 154 | A27a | القَتلُ | القِتٰلُ | قراءة الحسن البصري، الزهری، والأزرق |
آل عمران، 158 | A27b | مُتُّمْ | مِتُّمْ | قراءة نافع، وحمزة، والكِسائي، وخلف |
آل عمران، 169 | A28a | ولا تحسَبنّ | ولا تحسِبنّ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف |
آل عمران، 170 | A28a | مِن خلفِهم | مِن خلفِهم / مَن خلفَهُم | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
آل عمران، 178 | A28b | ولا یحسِبنّ | ولا یحسِبنّ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وأبي عمرو، والكِسائي، ویعقوب، وخلف |
آل عمران، 180 | A28b | ولا يَحسَبنّ | ولا تحسِبنّ | لم یقرأ أحد بتاء الخطاب وكسر السین |
آل عمران، 188 | A29a | تَحسَبنَّ – فلا تحسَبنَّهم | یحسِبنَّ – فلا تحسِبنَّهم | قراءة نافع، وخلف |
النساء، 11 | A31a | یوصِی | یوصَی | قراءة ابن عامر، وابن كثیر، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ والأعشی، وابن محیصن، ومجاهد والمفضل |
النساء، 19 | A31b | كَرهاً | كُرهاً | قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف |
النساء، 24 | A32a | وَأُحِلَّ | وَأَحَلَّ | قراءة ابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وعاصم في روایة أبي بكر عنه |
النساء، 29 | A32b | تجرةً | تجرةٌ | قراءة الجمیع إلا عاصماً، وحمزة، والكِسائي، وخلفاً |
النساء، 32 | A32b | وَسْئَلُوا | وَسَلُوا | قراءة ابن كثیر، والكِسائي، وخلف، وابن محیصن، وأبان بن تغلب، وأبي جعفر في روایة عنه |
النساء، 34 | A34b | تكن | تكن / يكن | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 77 | A35a | ولا تُظلَمُونَ | ولا یُظلَمُونَ | قراءة ابن كثیر، وحمزة، والكِسائي، وخلف، وأبي جعفر، وابن مجاهد، وابن محیصن، والأعمش |
النساء، 94 | A36a | فتبینوا ـ فتبینوا | فتثبّتوا ـ فتثبّتوا | قراءة حمزة، والكِسائي، وخلف، والحسن البصري، والأعمش، وابن مسعود، وابن وثاب |
النساء، 104 | A36b | تكونوا | تكونوا / يكونوا | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 108 | A37a | یعملون | يعملون / تعملون | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
النساء، 136 | A38b | أَنزَلَ | أُنزِلَ | قراءة ابن كثیر وأبي عمرو وابن عامر |
النساء، 140 | A38b | وقد نَزَّلَ | و قد نُزِّلَ | قراءة ابن كثیر، ونافع، وابن عامر، وأبي عمرو، وحمزة، والكِسائي |
النساء، 152 | A39a | سوفَ يؤتیهِم | سوفَ نؤتیهِم | نافع، وابن كثیر، وأبي عمرو، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم في روایة أبي بكر عنه |
النساء، 162 | A39b | سنوتیهم | سنوتیهم / سیوتیهم | كلتا القراءتين موجودتان ومنقوطتان |
المائدة، 50 | A45a | یبغون | تبغون | قراءة ابن عامر والخزاز عن هبیرة |
المائدة، 71 | A46b | تعلمون | تعلمون / یعلمون | كلتا القراءتين؛ ولم یذكر المصادر قراءة »یعلمون» ولعله من سهو الناقط |
المائدة، 107 | A49a | استَحَقَّ | استُحِقَّ | قراءة نافع، وأبي عمرو، وابن كثیر، وابن عامر، وحمزة، والكِسائي، وعاصم ــ في روایة أبي بكر عنه ــ وأبي جعفر، ویعقوب |
المائدة، 110 | A49a | فتكون | فیكون | قراءة عیسی بن عمر |