املا و رسم در مصحف مشهد رضوی

املا یا قواعد نگارش کلمات در بخش اصلی نسخه تمایل روشنی به سمت کهنه گرایی یا رسم ناقص (scriptua defectiva) دارد و نشان از قدمت پالئوگرافی نسخه است. این گونه از رسم و املای کلمات در بسیاری از مواضع، نه مطابق با رسم املایی و قیاسی کامل شدۀ امروزی است، و نه با «رسم المصحف» یا «رسم عثمانی» گزارش شده در آثار کهن اسلامی، از قبیل المقنع (ابوعمرو دانی) و مختصر التبیین (ابوداود سلیمان بن نجاح) مطابق دارد. مهم‌ترین ویژگی رسم در این مصحف، حذف الف هنگام نشان دادن صدای /آ/ است. برای این امر تقریباً در هر صفحه و هر آیه نمونه‌های فراوان می‌توان یافت که درصد آن بسیار بیشتر از سایر مصاحف حجازی/مایل شناخته شده است. در اینجا به اختصار تنها به نمونه‌های مهمی اشاره می‌کنیم که تنها به ندرت در نسخه‌های حجازی سدۀ نخست، به آن‌ها برمی‌خوریم.

کلمۀ شئ غالباً با الف زائد و به صورت «شای» نوشته می‌شود، «ذو» همواره همراه با یک الف زائد، به صورت «ذوا»، و «اولوا» همواره بدون واو، به صورت «اولا» نوشته می‌شوند.

حذف الف (نشانۀ صدای /آ/) در بسیاری از کلمات رایج است. مثلاً کلمات «قرآن» و «عذاب» غالباً بدون الف و به صورت «عذب» و «قرن» نوشته می‌شوند. این امر بخصوص در کلمات سه حرفی بسیار غریب و خاص می‌نماید: نمونه‌های زیر از این قبیل‌اند: «قل» به‌جای «قال»، «کنوا» به‌جای «کانوا»، «صل» به‌جای «صال» (صافات، 163)؛ «ایما» (آل‌عمران، 24) به جای «ایاما»؛ «امما» (بقره، 124) به‌جای «اماماً»؛ «المل» (بقره، 247) به‌جای «المال»؛ «الذن» (نساء، 16) به‌جای «الذان»؛ «اطع» (نساء، 80) به‌جای «اطاع»؛ «ارد» (مائده، 17) به‌جای «اراد»؛ «ثنی» (توبه، 40) به‌جای «ثانی»؛ «این» (نمل، 65) به‌جای «ایّان»؛ «اینا» (یونس، 28) به‌جای «إیّانا». همچنین کلماتی مانند «ایاه»، «ایانا»، «ایاکم»، همواره با حذف الف میانی و به صورت «ایه»، «اینا»، «ایکم» نوشته شده‌اند.

افزودن الف در برخی کلمات گویی نشان‌دهندۀ حرکتِ کسره است. مثلاً «جایتَهم» به‌جای «جِئتَهم» (مائده، 110)، «جایتُکم» به‌جای «جِئتُکم» (آل‌عمران، 49 و 50)، «شائتَ» به‌جای «شِئتَ» (اعراف، 155)، «جایتُکَ» به‌جای «جِئتُک» (شعراء، 26)، «جاینک» به‌جای «جِئنٰک» (فرقان، 33)؛ و «قد جائتُکم» به‌جای «قد جئتُکم» (زخرف، 63).

حذف الف در هنگام اتصال دو کلمه به یکدیگر در نمونه‌هایی چون «بلحق» به‌جای «بالحق» (انعام، 151)؛ «بلبینت» به‌جای «بالبینت» (ابراهیم، 9؛ زخرف، 63 و حدید، 25)؛ و «بلغیب» به‌جای «بالغیب» (یس، 11)، از پدیده‌های قابل توجه در «مصحف مشهد» است. این امر تا اندازه‌ای نشان‌دهندۀ اثر شفاهیت بر کتابت متن قرآن در سدۀ نخست می‌باشد. حذف یاء در نمونه‌هایی چون «اوف الکیل» به جای «اوفی الکیل» (یوسف، 59) نیز از همین دست می‌تواند باشد.

حذف الف (که نشانۀ همزه است) در بسیاری از کلمات در «مصحف مشهد» رایج است. برای این مورد، نمونه‌هایی چون «اطمننتم» (نساء، 103)، «وامرتن» (بقره، 282)، «اطفها» (مائده، 64)، «انشنا» (مومنون، 19 و قصص، 45)؛ «اشمزت» (زمر، 45)؛ و «تویل» (الأعراف، 53/ الکهف، 78) را می‌توان ذکر کرد.

به عکس نمونه‌های بالا، افزودن الف به عنوان نشان همزه در کلماتی که عادةً از آن استفاده نمی‌شود، یکی از غرایب املائی در «مصحف مشهد» است. نمونه‌های آن را در کلماتی چون «نباونی» (انعام، 143)؛ «راوس» (بقره، 279)؛ «افادة» (ابراهیم، 37 و نحل، 78)؛ «سیاه» (بقره، 81) در برگ A5b؛ «لا یاوده» (بقره، 255)؛ و «تجارون» (نحل، 53) می‌توان دید.

حذف نون و ادغام آن در یک حرف دیگر مانند “لام” یا “میم” نیز قابل توجه است. نمونه‌های آن، «الم یکن» به‌جای «ان لم یکن» (نساء، 12 و 176)؛ «الم تفعل» به‌جای «ان لم تفعل» (مائده، 67)؛ «الم ینتهوا» به‌جای «ان لم ینتهوا» (مائده، 73)؛ «الا تعبدوا» به‌جای «ان لا تعبدوا» (هود، 26)؛ «عما» به جای «عن ما» (اعراف، 166) و «إما» به جای «إن ما» (رعد، 40) است.

حذف واو در کلماتی مانند «اُلا» به‌جای «اولاء» (آل‌عمران، 119)؛ «اُلی» (فاطر، 1) به‌جای «اولی»؛ «ابنا الله» به‌جای «ابنوا الله» (مائده، 18)؛ «ضعفا» به جای «ضعفؤا» (ابراهیم، 21)؛ و «شفعا» به جای «شفعؤا» (روم، 13)؛ از دیگر ویژگی‌های رسم در «مصحف مشهد» است.

استفاده از یک دندانه شبیه به یـ برای نشان دادن صدای کشیدۀ /آ/ در نسخه‌های کهن به خط حجازی کمابیش رایج است، اما به مرور زمان از میان رفته است. کلمات زیر در «مصحف مشهد» نمونه‌هایی از این رسم بسیار کهن هستند: «إلیه» (مائدة، 73) به‌جای «إله»؛ «دیرهم» (رعد، 31) به‌جای «دارهم»؛ «قرطیس» به جای «قرطاس» (انعام، 7)؛ و «جنتین» به‌جای «جنتان» (سبأ، 15).