سالیابی و تاریخ‌گذاری مصحف مشهد رضوی
موضوع تعیین تاریخ برای مصاحف کهن قرآنی در دهه‌های اخیر از اهمیت و توجه بسیار زیادی در میان پژوهشگران تاریخ قرآن و تاریخ اسلام برخوردار شده است. این امر از زمان رواج دیدگاههای تجدیدنظرطلبانه در میان برخی از غربیان که می‌پندارند متن قرآن در شکل کنونی‌اش نمی‌تواند متعلق به سدۀ نخست باشد و حتی نمی‌تواند تا پیش از سدۀ دوم هجری تدوین نهایی یافته باشد، اهمیت بسیار بیشتری یافته است، چراکه اثبات عینی و علمی وجود نسخه‌های قرآنی در قرن اول و دوم شاهد یا دلیل مطمئنی بر اصالت متن قرآنی و تعلق آن به دوران آغازین اسلام است.
برای تعیین تاریخ علمی یک نسخۀ خطی کهن از قرآن کریم دو راه اصلی وجود دارد. گفتنی است هر دو روش از تقریب و نسبیّت برخوردارند؛ اما هرچه تعداد شواهد در روش نخست، و تعداد آزمایش‌ها در روش دوم بیشتر باشد، اطمینان بیشتری نسبت به زمان به دست آمده حاصل می‌شود.
نخست تکیه بر شواهد کهن خط شناسانه (پالئوگرافی)، تاریخ هنر و مانند آن. این شواهد و دلایل نشان می‌دهد بسیاری از نسخه‌های قرآنی به ویژه نسخه‌های کتابت شده به سبک مایل (حجازی) دارای ویژگی‌هایی خطی و هنری متعلق به قبل از سدۀ دوم هجری‌اند.
دوم رجوع به روش‌های آزمایشگاهی در تعیین تاریخ تقریبی پوست برگه‌ها از طریق آزمایش کربن 14. انجام این روش نیز در خصوص تعدادی از نسخه‌های حجازی و کوفی قرآن، از جمله نسخۀ صنعاء1 در دارالمخطوطات صنعاء؛ نسخۀ Ma VI 165 در دانشگاه توبینگن، نسخۀ Or. 14.545A در دانشگاه لایدن، نسخۀ WetzsteinII 1913 در کتابخانۀ دولتی برلین، تعلق آنها به بازۀ زمانی پیش از سدۀ دوم هجری را نشان داده است.
در خصوص مصحف مشهد رضوی، ما هر دو روش را به کار گرفته‌ایم. بنا بر روش نخست ــ همچنانکه به تفصیل در مقدمۀ اثر ذکر شده است ــ برخی ویژگی‌های خط‌شناسانه و غرابت‌های املایی موجود در «مصحف مشهد رضوی»، نمی‌تواند از میانه‌های سدۀ دوم هجری به بعد رواج داشته باشد و برخی از این وجوه املائی، تنها و تنها در سدۀ نخست شناخته شده‌اند.
در خصوص روش دوم، در تاریخ اول بهمن 1398، از هر یک از دو نسخۀ 18 و 4116 نمونه برداری و برای بررسی به آزمایشگاه‌های مختلف ارسال شد. مجموعاً هشت آزمایش در آزمایشگاه دانشگاه آریزونا (و مجدداً در جورجیا)، آزمایشگاه زوریخ (ETH) در سوییس، و آزمایشگاه ORAU در دانشگاه آکسفورد انجام گرفت که این تعداد آزمایش بر روی هیچ نسخۀ قرآنی در جهان انجام نگرفته است. طبیعی است هرچه تعداد آزمایشگاه‌ها، و تعداد آزمایش‌ها بیشتر باشد، تحلیل نتایج به دست آمده از دقت بسیار بالاتری برخوردار خواهد بود.
مجموع بررسی‌ها در آزمایش‌های فوق، نشان می‌دهد که برگه‌های مصحف مشهد رضوی (نسخه‌های 18 و 4116) با تقریب دو انحراف معیار (2σ) متعلق به بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن اول و اوایل سدۀ دوم هجری است؛ با توجه با نتایج به دست آمده از پالیوگرافی (خط شناسی و املا) در این مصحف، و انضمام آن به نتایج آزمایش کربن 14، نتیجه می‌گیریم این اثر به نیمۀ دوم سدۀ نخست هجری متعلق است.
سالیابی و تاریخ‌گذاری مصحف مشهد رضوی
موضوع تعیین تاریخ برای مصاحف کهن قرآنی در دهه‌های اخیر از اهمیت و توجه بسیار زیادی در میان پژوهشگران تاریخ قرآن و تاریخ اسلام برخوردار شده است. این امر از زمان رواج دیدگاههای تجدیدنظرطلبانه در میان برخی از غربیان که می‌پندارند متن قرآن در شکل کنونی‌اش نمی‌تواند متعلق به سدۀ نخست باشد و حتی نمی‌تواند تا پیش از سدۀ دوم هجری تدوین نهایی یافته باشد، اهمیت بسیار بیشتری یافته است، چراکه اثبات عینی و علمی وجود نسخه‌های قرآنی در قرن اول و دوم شاهد یا دلیل مطمئنی بر اصالت متن قرآنی و تعلق آن به دوران آغازین اسلام است.
برای تعیین تاریخ علمی یک نسخۀ خطی کهن از قرآن کریم دو راه اصلی وجود دارد. گفتنی است هر دو روش از تقریب و نسبیّت برخوردارند؛ اما هرچه تعداد شواهد در روش نخست، و تعداد آزمایش‌ها در روش دوم بیشتر باشد، اطمینان بیشتری نسبت به زمان به دست آمده حاصل می‌شود.
نخست تکیه بر شواهد کهن خط شناسانه (پالئوگرافی)، تاریخ هنر و مانند آن. این شواهد و دلایل نشان می‌دهد بسیاری از نسخه‌های قرآنی به ویژه نسخه‌های کتابت شده به سبک مایل (حجازی) دارای ویژگی‌هایی خطی و هنری متعلق به قبل از سدۀ دوم هجری‌اند.
دوم رجوع به روش‌های آزمایشگاهی در تعیین تاریخ تقریبی پوست برگه‌ها از طریق آزمایش کربن 14. انجام این روش نیز در خصوص تعدادی از نسخه‌های حجازی و کوفی قرآن، از جمله نسخۀ صنعاء1 در دارالمخطوطات صنعاء؛ نسخۀ Ma VI 165 در دانشگاه توبینگن، نسخۀ Or. 14.545A در دانشگاه لایدن، نسخۀ WetzsteinII 1913 در کتابخانۀ دولتی برلین، تعلق آنها به بازۀ زمانی پیش از سدۀ دوم هجری را نشان داده است.
در خصوص مصحف مشهد رضوی، ما هر دو روش را به کار گرفته‌ایم. بنا بر روش نخست ــ همچنانکه به تفصیل در مقدمۀ اثر ذکر شده است ــ برخی ویژگی‌های خط‌شناسانه و غرابت‌های املایی موجود در «مصحف مشهد رضوی»، نمی‌تواند از میانه‌های سدۀ دوم هجری به بعد رواج داشته باشد و برخی از این وجوه املائی، تنها و تنها در سدۀ نخست شناخته شده‌اند.
در خصوص روش دوم، در تاریخ اول بهمن 1398، از هر یک از دو نسخۀ 18 و 4116 نمونه برداری و برای بررسی به آزمایشگاه‌های مختلف ارسال شد. مجموعاً هشت آزمایش در آزمایشگاه دانشگاه آریزونا (و مجدداً در جورجیا)، آزمایشگاه زوریخ (ETH) در سوییس، و آزمایشگاه ORAU در دانشگاه آکسفورد انجام گرفت که این تعداد آزمایش بر روی هیچ نسخۀ قرآنی در جهان انجام نگرفته است. طبیعی است هرچه تعداد آزمایشگاه‌ها، و تعداد آزمایش‌ها بیشتر باشد، تحلیل نتایج به دست آمده از دقت بسیار بالاتری برخوردار خواهد بود.
مجموع بررسی‌ها در آزمایش‌های فوق، نشان می‌دهد که برگه‌های مصحف مشهد رضوی (نسخه‌های 18 و 4116) با تقریب دو انحراف معیار (2σ) متعلق به بازۀ زمانی نیمۀ دوم قرن اول و اوایل سدۀ دوم هجری است؛ با توجه با نتایج به دست آمده از پالیوگرافی (خط شناسی و املا) در این مصحف، و انضمام آن به نتایج آزمایش کربن 14، نتیجه می‌گیریم این اثر به نیمۀ دوم سدۀ نخست هجری متعلق است.
