تاریخچه مصحف مشهد رضوی - مصحف مشهد رضوی

50-100ق

کتابت قرآن در شهر مدینه یا کوفه ویژگی‌های کلی متنی در مصحف مشهد رضوی نشان از کتابت احتمالی متن آن در مدینه دارد، اما ترتیب سوره‌ها در آن با سنت ابن‌مسعود در کوفه مطابقت داشته است. ویژگی‌های املایی و سالیابی نسخه بر اساس آزمایش‌های کربن 14، نشان از تعلق این مصحف به نیمۀ دوم قرن اول هجری دارد.

100-300ق

حضور احتمالی مصحف در کوفه بنا بر گزارش‌های تاریخی، بسیاری از مصاحف که ترتیب سوره‌ها در آن مطابق با روایت ابن‌مسعود بوده، در کوفه متداول بوده است. شاگردان ابن‌مسعود در قرائت و تفسیر قرآن و نسل‌های بعدی ایشان دست کم تا دو قرن در کوفه حضوری جدی داشته‌اند.

300-400ق

بازسازی ترتیب سوره‌های مصحف در عراق یا ایران از آنجا که در قرون بعدی، روایت رسمی متن قرآن با ترتیب عثمانی در جهان اسلامی متداول بوده، ترتیب سوره‌ها در مصحف مشهد رضوی، ضمن بازسازی و حک و اصلاح، مطابق با روایت رسمی شده است.

400-500ق

حضور مصحف در نیشابور نیشابور از سده‌های نخست اسلامی اهمیت سیاسی و فرهنگی و علمی داشته است؛ عبور امام رضا علیه السلام از این شهر و بیان روایت سلسلة الذهب شاهدی بر حضور محدثان فراوان در پایان سدۀ دوم در آنجاست. با تشکیل مدارس مختلف علمی و حضور عالمان فرق مختلف اسلامی در این شهر، اهمیت علمی و تاریخی این شهر در سده‌های سوم تا پنجم هجری بسیار افزون‌تر شد.

حدود 490 ق

مالکیت علی بن ابی القاسم مقری سروی شواهدی در وقف‌نامه و دیگر صفحات مصحف نشان می‌دهد که این اثر در اواخر سدۀ پنجم هجری در مالکیت یکی از مقریان نیشابور به نام علی بن ابی القاسم مقری سَرَوی بوده، و نهایتاً از سوی همین فرد بر حرم رضوی وقف شده است.

حدود 490 ق

تجدید کتابت سورۀ فاتحه در آغاز مصحف به قلم وجیه بن طاهر الشحامی وجود یادداشتی در پایان سورۀ فاتحه نشان می‌دهد که یکی از فقیهان شافعی در نیشابور به نام وجیه بن طاهر الشحّامی (درگذشت: 541 ق)، متن سورۀ فاتحه را در آغاز نسخه بازنویسی کرده است.

حدود 500 تا 520 ق

وقف مصحف بر حرم امام رضا علیه السلام در دو بخش مجزا از متن وقف‌نامۀ مصحف که در آغاز نسخه ش 18 آمده، و مجدداً در پایان سورۀ کهف، به دستخط واقف تکرار شده است درمی‌یابیم این اثر در اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری در دو مجلد جداگانه بر حرم امام رضا علیه السلام وقف شده است.

996-1006

اشغال شهر مشهد از سوی ازبک‌ها (اختفای اوراق و نسخه‌های مهم قرآنی) در دوران صفویه، خراسان و شهر مشهد بارها از سوی حاکمان و والیان ازبک در مرو، مورد حمله و تاخت و تاز قرار گرفت و در برخی موارد به محاصره و اشغال شهر مشهد انجامید. ظن قوی می‌رود که برخی متولیان حرم رضوی برای جلوگیری از غارت اشیای باارزش در حرم، آنها را در بخشی از دیوارهای حرم پنهان کرده باشند.

حدود 1250 ق

مرمّت بخش نخست مصحف (نسخۀ 18) بخش نخست مصحف مشهد رضوی با جلد قدیمی و اصلی‌اش از زمان وقف به دست ما رسیده است. با این حال به سبب آسیب دیدگی اطراف پوست برگه‌ها، در دورۀ قاجار، اطراف برگه‌های این نسخه با نوارهای کاغذی و نوعی از چسب طبیعی پوشیده و مرمت شده است.

1348 ش

کشف برگه‌های قرآنی مخفی شده در دیوار اطراف ضریح مطهر (از جمله نسخۀ 4116) تعداد زیادی از آثار اسلامی باارزش از جمله اوراق فراوان قرآنی که در قرون قبل در پشت دیوار کنار ضریح مطهر مخفی شده بود، در جریان بازسازی و توسعۀ اطراف ضریح در سال 1348 شمسی کشف شد.

1390 ش

مرمّت بخش دوم مصحف (نسخۀ 4116) مجموع اوراق پراکنده و بازیافتی از بخش دوم مصحف مشهد رضوی در سال 1390 شمسی از سوی آقای احمد طالبیان در بخش مرمت کتابخانۀ آستان قدس رضوی، ترمیم و تجلید شده است.

1393-1395 ش

کشف اهمیت و جایگاه مصحف مشهد رضوی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مرتضی کریمی‌نیا طی مطالعات خود در خصوص نسخه‌های کهن قرآنی در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران، نخستین بار در سال 1393 شمسی بخش نخست مصحف مشهد رضوی (= نسخۀ ش 18) را به عنوان تنها قرآن به خط حجازی کهن در ایران شناسایی کرد؛ وی بعدها پارۀ دوم این اثر، یعنی نسخۀ ش 4116 را نیز در همین کتابخانه یافت، و ضمن برقراری اتصال میان این دو نسخه، مجموع آنها را به عنوان «مصحف مشهد رضوی» نام نهاد.

1395-1400

تحقیق متن دو نسخۀ 18 و 4116 (متن کامل مصحف) طی قراردادی از سوی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کار پژوهش و انتشار مصحف مشهد رضوی در قالب اثری نفیس همراه با مقدمه‌ای تفصیلی به مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، سپرده شد. بازنویسی کامل و تحقیق متن تک تک صفحات در سال 1400 شمسی به پایان رسید. طی این سالها، اطلاعاتی دربارۀ این اثر مهم تاریخی در مقالات و کنفرانس‌های علمی خارج از کشور انتشار یافت.

1401-1402

چاپ و انتشار مصحف مطابق اصل فرایند انتشار مصحف مشهد رضوی در قالب چاپ فاکسیمیله، مشتمل بر تصویر برداری باکیفیت هر دو نسخه، ادیت تصاویر، طراحی گرافیکی اثر، صفحه بندی مناسب، چاپ، جلد سازی، قاب سازی و صحافی مصحف و مقدمۀ آن از شهریور 1400 تا شهریور 1402 به طول انجامید.