برخلاف اغلب نسخههای کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ این مصحف، به روایت رسمی و متداول عثمانی ، امّا بر اساس ترتیب سوَر منسوب از ابنمسعود کتابت شده، و در سدههای بعد، ترتیب سورهها در آن تصحیح شده است.
مجموع ویژگیهای این مصحف، در کمتر نسخهای از قرآنهای کهن به خط حجازی یافت میشود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهمترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.
برخلاف اغلب نسخههای کهن قرآنی از سدۀ نخست هجری، متن کامل قرآن در صورت اولیۀ این مصحف، به روایت رسمی و متداول عثمانی ، امّا بر اساس ترتیب سوَر منسوب از ابنمسعود کتابت شده، و در سدههای بعد، ترتیب سورهها در آن تصحیح شده است.
مجموع ویژگیهای این مصحف، در کمتر نسخهای از قرآنهای کهن به خط حجازی یافت میشود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهمترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدۀ نخست هجری است.
کتابت قرآن در شهر مدینه یا کوفه
ویژگیهای کلی متنی در مصحف مشهد رضوی نشان از کتابت احتمالی متن آن در مدینه دارد، اما ترتیب سورهها در آن با سنت ابنمسعود در کوفه مطابقت داشته است. ویژگیهای املایی و سالیابی نسخه بر اساس آزمایشهای کربن 14، نشان از تعلق این مصحف به نیمۀ دوم قرن اول هجری دارد.
حضور احتمالی مصحف در کوفه
بنا بر گزارشهای تاریخی، بسیاری از مصاحف که ترتیب سورهها در آن مطابق با روایت ابنمسعود بوده، در کوفه متداول بوده است. شاگردان ابنمسعود در قرائت و تفسیر قرآن و نسلهای بعدی ایشان دست کم تا دو قرن در کوفه حضوری جدی داشتهاند.
بازسازی ترتیب سورههای مصحف در عراق یا ایران
از آنجا که در قرون بعدی، روایت رسمی متن قرآن با ترتیب عثمانی در جهان اسلامی متداول بوده، ترتیب سورهها در مصحف مشهد رضوی، ضمن بازسازی و حک و اصلاح، مطابق با روایت رسمی شده است.
حضور مصحف در نیشابور
نیشابور از سدههای نخست اسلامی اهمیت سیاسی و فرهنگی و علمی داشته است؛ عبور امام رضا علیه السلام از این شهر و بیان روایت سلسلة الذهب شاهدی بر حضور محدثان فراوان در پایان سدۀ دوم در آنجاست. با تشکیل مدارس مختلف علمی و حضور عالمان فرق مختلف اسلامی در این شهر، اهمیت علمی و تاریخی این شهر در سدههای سوم تا پنجم هجری بسیار افزونتر شد.
مالکیت علی بن ابی القاسم مقری سروی
شواهدی در وقفنامه و دیگر صفحات مصحف نشان میدهد که این اثر در اواخر سدۀ پنجم هجری در مالکیت یکی از مقریان نیشابور به نام علی بن ابی القاسم مقری سَرَوی بوده، و نهایتاً از سوی همین فرد بر حرم رضوی وقف شده است.
تجدید کتابت سورۀ فاتحه در آغاز مصحف به قلم وجیه بن طاهر الشحامی
وجود یادداشتی در پایان سورۀ فاتحه نشان میدهد که یکی از فقیهان شافعی در نیشابور به نام وجیه بن طاهر الشحّامی (درگذشت: 541 ق)، متن سورۀ فاتحه را در آغاز نسخه بازنویسی کرده است.
وقف مصحف بر حرم امام رضا علیه السلام در دو بخش مجزا
از متن وقفنامۀ مصحف که در آغاز نسخه ش 18 آمده، و مجدداً در پایان سورۀ کهف، به دستخط واقف تکرار شده است درمییابیم این اثر در اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری در دو مجلد جداگانه بر حرم امام رضا علیه السلام وقف شده است.
اشغال شهر مشهد از سوی ازبکها (اختفای اوراق و نسخههای مهم قرآنی)
در دوران صفویه، خراسان و شهر مشهد بارها از سوی حاکمان و والیان ازبک در مرو، مورد حمله و تاخت و تاز قرار گرفت و در برخی موارد به محاصره و اشغال شهر مشهد انجامید. ظن قوی میرود که برخی متولیان حرم رضوی برای جلوگیری از غارت اشیای باارزش در حرم، آنها را در بخشی از دیوارهای حرم پنهان کرده باشند.
مرمّت بخش نخست مصحف (نسخۀ 18)
بخش نخست مصحف مشهد رضوی با جلد قدیمی و اصلیاش از زمان وقف به دست ما رسیده است. با این حال به سبب آسیب دیدگی اطراف پوست برگهها، در دورۀ قاجار، اطراف برگههای این نسخه با نوارهای کاغذی و نوعی از چسب طبیعی پوشیده و مرمت شده است.
کشف برگههای قرآنی مخفی شده در دیوار اطراف ضریح مطهر (از جمله نسخۀ 4116)
تعداد زیادی از آثار اسلامی باارزش از جمله اوراق فراوان قرآنی که در قرون قبل در پشت دیوار کنار ضریح مطهر مخفی شده بود، در جریان بازسازی و توسعۀ اطراف ضریح در سال 1348 شمسی کشف شد.
مرمّت بخش دوم مصحف (نسخۀ 4116)
مجموع اوراق پراکنده و بازیافتی از بخش دوم مصحف مشهد رضوی در سال 1390 شمسی از سوی آقای احمد طالبیان در بخش مرمت کتابخانۀ آستان قدس رضوی، ترمیم و تجلید شده است.
کشف اهمیت و جایگاه مصحف مشهد رضوی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی
مرتضی کریمینیا طی مطالعات خود در خصوص نسخههای کهن قرآنی در موزهها و کتابخانههای ایران، نخستین بار در سال 1393 شمسی بخش نخست مصحف مشهد رضوی (= نسخۀ ش 18) را به عنوان تنها قرآن به خط حجازی کهن در ایران شناسایی کرد؛ وی بعدها پارۀ دوم این اثر، یعنی نسخۀ ش 4116 را نیز در همین کتابخانه یافت، و ضمن برقراری اتصال میان این دو نسخه، مجموع آنها را به عنوان «مصحف مشهد رضوی» نام نهاد.
تحقیق متن دو نسخۀ 18 و 4116 (متن کامل مصحف)
طی قراردادی از سوی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کار پژوهش و انتشار مصحف مشهد رضوی در قالب اثری نفیس همراه با مقدمهای تفصیلی به مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، سپرده شد. بازنویسی کامل و تحقیق متن تک تک صفحات در سال 1400 شمسی به پایان رسید. طی این سالها، اطلاعاتی دربارۀ این اثر مهم تاریخی در مقالات و کنفرانسهای علمی خارج از کشور انتشار یافت.
چاپ و انتشار مصحف مطابق اصل
فرایند انتشار مصحف مشهد رضوی در قالب چاپ فاکسیمیله، مشتمل بر تصویر برداری باکیفیت هر دو نسخه، ادیت تصاویر، طراحی گرافیکی اثر، صفحه بندی مناسب، چاپ، جلد سازی، قاب سازی و صحافی مصحف و مقدمۀ آن از شهریور 1400 تا شهریور 1402 به طول انجامید.
مراسم اهدای «مصحف مشهد رضوی» به آیت الله شبیری زنجانی
دربارۀ مصحف مشهد رضوی (مایکل کوک، دانشگاه پرینستون)
آیین رونمایی از مصحف مشهد رضوی
اهدای نسخهای از «مصحف مشهد رضوی» به آیة الله العظمی سیستانی
مراسم اهدای «مصحف مشهد رضوی» به آیت الله جوادی آملی
مصحف المشهد الرضوي
مصحف المشهد الرضوي غانم قدوری الحمد رییس پیشین دانشگاه تکریت، و پژوهشگر برجسته در زمینۀ مصاحف کهن 5 رمضان 1445/ 15 مارس 2024 مرتضی کریمینیا مرا از کار خود در انتشار مصحف مشهد رضوی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باخبر ساخت و نسخهای از آن را به من هدیه کرد. خدایش جزای خیر […]
اهمیت و ارزش مصحف مشهد رضوی
فرانسوا دِروش دارندۀ کرسی تاریخ قرآن در کالج علمی فرانسه، پاریس در حوزۀ بالندۀ تحقیقات دربارۀ انتقال مکتوب متن قرآن در دورههای آغازین، بیشک ویرایش مصحف مشهد رضوی به کوشش مرتضی کریمینیا را باید دستاوردی کلان دانست. نسخههایی که از نیمۀ دوم قرن اول تا اوایل قرن دوم هجری تاریخگذاری شدهاند شواهدی مستقیم از […]
مصحف المشهد الرضوی و تأثیر آن در بازخوانی اندیشههای سیاسی اسلام اولیه
محمد عثمانی (دکتری علوم سیاسی گرایش اندیشه سیاسی) تبارشناسی اندیشههای سیاسی، مستلزم غور در اعماق تاریخ و کسب سرنخهای شکل دهنده ذهنیت مؤسس یک ایده یا فکر است. پدیدارهای فکری مهم تاریخی، در یک لحظه از زمان در رویارویی با دشوارههای موجود در آن جامعه و از طریق بهرهگیری از تجربههای دیگر ملل، به هماوردی […]
اهدای نسخهای از «مصحف مشهد رضوی» به آیة الله العظمی سیستانی
تقدیر معظم له از پژوهش و انتشار این اثر
آیین رونمایی از چاپ فاکسیمیلۀ «مصحف مشهد رضوی»
کاملترین دستنویس قرآنی به خط حجازی از سدۀ نخست هجری
فاکسیمیله یا نسخه برگردان و چاپ عکسی یکی از روشهای مدرن برای تکثیر نسخههای خطی کهن است. در این روش کوشش میشود که محصول نهایی بیشترین شباهت را با نسخۀ اصلی داشته باشد، تا محققان و علاقمندانِ اصل نسخۀ خطی بتوانند نمونهای مشابه با اصل را در اختیار گیرند.
چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهشهای نسخهشناختی، متنی و تاریخی دربارۀ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسۀ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگیهای نسخه برگردان مصحف مشهد رضوی است که همراه با مقدمهای جداگانه در سال 1401-1402 (2022-2023 میلادی) منتشر شده است.
فاکسیمیله یا نسخه برگردان و چاپ عکسی یکی از روشهای مدرن برای تکثیر نسخههای خطی کهن است. در این روش کوشش میشود که محصول نهایی بیشترین شباهت را با نسخۀ اصلی داشته باشد، تا محققان و علاقمندانِ اصل نسخۀ خطی بتوانند نمونهای مشابه با اصل را در اختیار گیرند.
چاپ فاکسیمیلۀ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهشهای نسخهشناختی، متنی و تاریخی دربارۀ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسۀ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگیهای نسخه برگردان مصحف مشهد رضوی است که همراه با مقدمهای جداگانه در سال 1401-1402 (2022-2023 میلادی) منتشر شده است.